HUKUKÇUDAN YARATICILARA ÜCRETSİZ OYUN!
1930’larda, İtalyan moda tasarımcısı Elsa Schiaparelli, couture dünyasının büyük provokatörü, Salvador Dalí ile yollarını kesiştirdi. Paylaştıkları şey, bir tür kozmik anlayıştı—hayatın en iyi haliyle, tamamen absürd olduğunu ve böyle görülmesi gerektiğini kabul eden bir anlaşma. Dalí, çoktan tanınan bir isim olmuştu. Paris, Londra ve New York’taki Modern Sanat Müzesi’nde rüya gibi vizyonlarıyla zafer kazanmıştı ve sadece var olmayı değil, çarpıtmayı, dönüştürmeyi ve elektriği hissettirmeyi istiyordu. Schiaparelli ise 1930’lar ve 40’larda modaevi büyüyen ve mükemmel bir ortaklık yapan bir isimdi. Onların 1937’deki işbirliği, şimdi efsaneleşmiş olan Lobster Dress’i (Yengeç Elbisesi) doğurdu—Dalí’nin parlak kırmızı yengeci, Schiaparelli’nin narin ipek organzası üzerine utanmazca serilmişti; öyle bir giysi ki, sadece bir kadını giydirmekle kalmaz, onu yürüyen, nefes alan bir sanat eserine dönüştürür.
Seksen yıl sonra, neredeyse her büyük moda markası onların kitabından bir sayfa almış gibi görünüyor. Bugün, moda tasarımcıları ve sanatçılar arasındaki işbirlikleri sadece yaygın değil—bekleniyor. Warhol, Basquiat, Emin ve Hirst, her biri kendine özgü görsel dilini, yüksek modanın parlak tuvalleriyle harmanladı. Dior’daki Kim Jones gibi tasarımcılar, çağdaş sanatçılarla birlikte sahneye çıkarak—KAWS, Daniel Arsham, Hajime Sorayama ve Amoako Boafo—onları, sezonun koleksiyonlarına izlerini bırakmaya davet ediyor.
Başarılı her işbirliğinin arkasında, ilişkinin detaylarını ele alan bir sözleşme vardır. İşte bu anlaşmalarda karşılaşılan en yaygın sorunlar, 20 yıllık deneyime dayalı olarak:
Kim Ne Sahip? Fikri Mülkiyet Bulmacası
Fikri Mülkiyet (IP), hem sanatçılar hem de moda markaları için en değerli varlıktır. Sanatçılar için bu, eserlerindeki telif hakkıdır. Markalar için ise logo üzerindeki ticari markadır. O yüzden, herhangi bir sanatçı-moda markası işbirliğindeki en büyük soru, genellikle IP sahipliğiyle ilgili olur. Takashi Murakami, 2000’lerin başında Louis Vuitton çantalarına, imza niteliğindeki karikatür çiçeklerini serpiştirdiğinde, Murakami, eserlerinde IP haklarını saklı tutarak, markanın, eserini belirli bir süre ve belirli bir amaç için kullanmasına lisans verdi. Bu IP retention (fikri mülkiyetin saklı tutulması), standart bir uygulamadır, ancak markalar, üretim ve pazarlama konusunda önemli yatırımlar yapıyorlarsa daha fazla kontrol talep edebilirler. Bu müzakereler genellikle sanatçının mevcut IP’sini saklamasına, markanın ise kendi IP’sine ve işbirliği aracılığıyla yaratılan yeni IP’ye sahip olmasına olanak tanır.
Lisanslama: Kullanım Şartları
Açık bir lisanslama anlaşması olmadan bir işbirliği, etek kenarı olmadan bir elbise gibidir—başlamadan çözülür. Sanatçı, markaya eserini kullanması için lisans verir, ancak bu lisans sınırlıdır. Örneğin, Keith Haring’in parlak grafiklerinin, 1980’lerin başında Vivienne Westwood parçalarında yer aldığı lisanslama anlaşmasında, eserlerinin hangi ürünlerde ve ne kadar süreyle kullanılacağı ele alınmıştır. Sanatçı ve marka her şeyde anlaşmalıdır: Tasarımlar nasıl kullanılacak, hangi ürünlerde ve hangi bölgelerde? Eğer işbirliği küresel bir hedefliyorsa, riskler ve hukuki karmaşıklıklar daha da artar. Herhangi bir belirsizlik, her iki taraf için de endişe yaratabilir: sanatçı, lisansın sonsuza kadar geçerli olabileceğini, ya da marka, sanatçının eserini istediği şekilde kullanamayacağını düşünebilir. Eğer marka veya sanatçı için önemliyse, sözleşmedeki kelimeler bunu yansıtmalıdır.
Para Konusu: Peşin Ödeme vs. Telif Ücretleri
Her sanatçı, eserini bir markaya ödünç vermek için adil şekilde tazmin edilmek ister. 2017’de Jeff Koons’un Louis Vuitton ile yaptığı işbirliğine bakın, klasik sanat eserlerinin yeniden yorumları lüks çantalara dönüştü. Koons, büyük bir peşin ödeme aldı mı yoksa çantalar dünya çapında satıldıkça telif ücreti mi kazanmayı tercih etti? Bu tamamen sözleşmeye bağlıdır. Her durumda sanatçı garanti edilmiş bir ücret alır. Ancak bazen bir marka, sanatçıya telif ücreti ödemek için belirli kilometre taşlarını sözleşmeye dahil eder. Örneğin, sanatçı ve marka, markanın işbirliğinden 1 milyon dolar değerinde ürün sattığında, sanatçının %5 telif ücreti alacağını kararlaştırabilir. Böylece, işbirliği büyük bir başarıya ulaşırsa sanatçı, başarının karşılığında daha fazla ödeme alır. Bu aynı zamanda sanatçıyı işbirliğini heyecanla tanıtmaya teşvik eder. Pratik ipucu: Her iki taraf da “telif ücreti”nin ne anlama geldiğini tanımlamalıdır; satışlar mı, kârlar mı, yoksa başka bir şey mi? Detaylar genellikle çok önemlidir.
Ticari Markalar: Kimlik Sorunu
Her sanatçı, eserini bir markaya ödünç vermek için adil şekilde tazmin edilmek ister. 2017’de Jeff Koons’un Louis Vuitton ile yaptığı işbirliğine bakın, klasik sanat eserlerinin yeniden yorumları lüks çantalara dönüştü. Koons, büyük bir peşin ödeme aldı mı yoksa çantalar dünya çapında satıldıkça telif ücreti mi kazanmayı tercih etti? Bu tamamen sözleşmeye bağlıdır. Her durumda sanatçı garanti edilmiş bir ücret alır. Ancak bazen bir marka, sanatçıya telif ücreti ödemek için belirli kilometre taşlarını sözleşmeye dahil eder. Örneğin, sanatçı ve marka, markanın işbirliğinden 1 milyon dolar değerinde ürün sattığında, sanatçının %5 telif ücreti alacağını kararlaştırabilir. Böylece, işbirliği büyük bir başarıya ulaşırsa sanatçı, başarının karşılığında daha fazla ödeme alır. Bu aynı zamanda sanatçıyı işbirliğini heyecanla tanıtmaya teşvik eder. Pratik ipucu: Her iki taraf da “telif ücreti”nin ne anlama geldiğini tanımlamalıdır; satışlar mı, kârlar mı, yoksa başka bir şey mi? Detaylar genellikle çok önemlidir.
Sırlar: Gizlilik Önemlidir
Dünyanın o gösterişli kampanya görüntülerini görmesinden önce, pek çok gizlilik söz konusu olur. İşte burada gizlilik anlaşmaları (NDA’lar) devreye girer. Daniel Arsham ve Hublot’un birlikte yeni bir saat yapma işbirliği sırasında, NDA’lar tasarımların gizli tutulmasına yardımcı oldu. Bu, hiçbir çizimin sızdırılmaması veya ürünle ilgili TikTok videosu yapılmaması için gereklidir.
Yaratıcı Kontrol: Dengenin Bulunması
Sanatçılar ve moda kreatif direktörlerinin işlerine dair çok güçlü vizyonları vardır. O yüzden işbirliği yaptıklarında, tasarımlar üzerinde nihai kararı kim verecek? Damien Hirst 2008’de Levi’s için spot tablolarını yaratırken, her bir kot pantolonu onaylamak zorunda mıydı, yoksa Levi’s bir ölçüde değişiklik yapma özgürlüğüne mi sahipti? Genellikle sanatçı, sanatın yanlış kullanılmaması için mümkün olduğunca fazla kontrol sahibi olmak ister, ancak marka da eserin üretime veya ticari sebeplerle doğru şekilde uyarlanmasını sağlamak ister. Bunun en iyi yolu, her iki tarafın da neyin önemli olduğunu açıkça ifade etmeleri ve bu noktaların sözleşmeye yansımasını sağlamaktır.
İletişim Sorunları: Ne Kadar Fazla, Ne Kadar Az?
Son on yılda, bu işbirliği anlaşmalarında sanatçının işbirliğini tanıtmaya yönelik yükümlülükleri de yer almaktadır. Ne kadar? Ne sıklıkla? Hangi platformlarda? Aynı zamanda tarafların anlaşma imzalanmadan önce gönderi dilinde anlaşmaya varması da daha yaygın hale gelmiştir. Markalar dikkatli olmalı: Eğer bunu sözleşmede ele almazsanız, sanatçının hiçbir şey paylaşma zorunluluğu yoktur.
Ayrılmak: Fesih ve Ahlak Maddeleri
Ya işler ters giderse ya da biri aptalca bir şey yaparsa? Her zaman bir risk vardır, bu yüzden iyi bir sözleşme, her iki tarafın da ayrılma hakkını belirtir. En yaygın fesih nedeni (işbirliğinin planlanan bitişi dışında) anlaşmanın ihlalidir. Örneğin, Louis Vuitton, Virgil Abloh’a ödeme yapmayı durdurursa, Virgil muhtemelen ürün üzerinde çalışmayı bırakma hakkına sahip olacaktır. Diğer taraftan, Virgil anlaşmada belirtilen işi teslim etmezse, LV ona ödeme yapmama seçeneğine sahip olabilir. Bugünlerde, bu tür sözleşmelerde ahlak maddeleri de bulunur; bu madde, tarafın diğer tarafın ahlaksız veya yasa dışı bir şey yapması durumunda sözleşmeyi sonlandırmasına izin verir (sözleşme ile ilgisi olmasa bile—John Galliano ve Dior örneğini düşünün).
Sadık Kalmak: Tekel Maddeleri
Son olarak, sadakat meselesi gelir. Sanatçı, bir süre başka moda markalarıyla çalışmayacağına dair söz verir mi? Yayoi Kusama, Louis Vuitton’a noktalı desenlerini getirdiğinde, LV ekibi, aynı noktaların bir sonraki sezonda Prada çantasında görülmeyeceğinden emin olmalıydı. Tekellik, markanın yatırımını korumak ve işbirliğini benzersiz kılmaktır. Bir sanatçı da markanın, projeyi daha değerli kılmak için benzer bir sanatçıyla çalışmayacağını garanti etmesini isteyebilir. Bunların tümü sözleşmede ele alınmalıdır. Eğer herhangi bir taraf tekellik isterse ancak bunu talep etmezse, tekellik yoktur.
En iyi sanat-moda işbirlikleri zahmetsiz gibi görünür, ancak o yaratıcı harmoni arkasında çok fazla hukuki çalışma vardır. Her dikiş, her logo yerleşimi, her gönderi dikkatlice müzakere edilmiştir. Ve işte bu, bu ortaklıkların paradoksudur—özgür ifade için yapılır ama etrafında bazı en katı kurallar vardır. Ancak doğru yapıldığında, bu sadece bir sözleşme değil—bir başyapıttır.
- Tags: #oxwoso #oxblog
